DEN HAAG, 6 september 2023 – “We letten niet op, terwijl onze democratieën langzaam wegglijden en verkeerd gebruik van data ongekende mogelijkheden geeft.” Tweede Kamerlid Pieter Omtzigt waarschuwt vandaag in de Binnenhoflezing in Nieuwspoort voor de erosie van de liberale democratie en de opkomst van de controlestaat. Het is volgens de parlementariër hoog tijd voor een herijking van ons mensbeeld en betere bescherming van grondrechten. In de Binnenhoflezing doet Omtzigt daartoe zes concrete aanbevelingen. Daarmee licht hij een eerste tip van de sluier van de agenda van Nieuw Sociaal Contract, zijn nieuwe politieke partij. “Ik ben optimistischer dan ik in lange tijd ben geweest.”

 

Het doel heiligt lang niet altijd de middelen 

Veiligheidsdiensten die burgers afluisteren in de strijd tegen terrorisme, dataverzameling om misbruik van uitkeringen aan te pakken en het opleggen van een avondklok ten behoeve van de volksgezondheid: het zijn goed klinkende doelen, maar ze heiligen lang niet altijd de middelen, zo betoogt Pieter Omtzigt. Verzet of oppositie tegen deze maatregelen is vaak niet populair, maar volgens het Kamerlid wel noodzakelijk om te voorkomen dat de macht van de overheid ongecontroleerd wordt gebruikt om fundamentele rechten te schenden.

In de kinderopvangtoeslagaffaire, voor een belangrijk deel door Omtzigt aan het licht gebracht, bleek waarom. Maar ook de coronamaatregelen noemt Omtzigt als voorbeeld. Verschillende onderdelen van de overheid vergaarden onrechtmatig informatie over burgers, bijvoorbeeld voor trendanalyses. “Zelden zijn zoveel grondrechten tegelijk ingeperkt.” En de Tweede Kamer? Coalitieleden steunden onder grote druk en met beperkte informatie de overheidsmaatregelen. En dat is niet de rol van de Kamer. Die moet, met toegang tot alle informatie, de regering controleren, bijvoorbeeld middels een parlementaire enquête.

Het gevaar van algoritmes, kunstmatige intelligentie en slordig bestuur 

Technologie maakt dat de gevaren van het schenden van fundamentele rechten groter worden. We voeren graag een discussie over de gevaren van algoritmes en kunstmatige intelligentie, maar eigenlijk begint het gevaar al veel eerder, nog voordat de techniek begint: bij een overheid die zich niet aan wetten houdt rondom persoonsgegevens en geen openheid geeft over wat het doet. Als dat de basis is, biedt misbruik van nieuwe technologie een overheid ongekende mogelijkheden om de burger te controleren, zo betoogt Omtzigt. Gezichtsherkenning, nummerbordherkenning, belastinggegevens, het elektronisch patiëntendossier en nog veel meer; voor je het weet heb je een controlestaat.

Juist daarom is veel meer waakzaamheid geboden, aldus Omtzigt. “Ongewild leggen we zeer kwetsbare infrastructuren aan en zijn we ongelooflijk laks met de bescherming van onze eigen burgerrechten.” Volgende week komt Omtzigt als rapporteur van de Raad van Europa zelf nota bene met een rapport over spionage met software als Pegasus. Dat gaat verder dan Orwell’s 1984, maar is wel ingezet tegen politieke tegenstanders in democratieën als Griekenland, Polen en Spanje. Het is in de woorden van Omtzigt de “erosie van liberale democratieën”.

De informatie- en machtsbalans moet hersteld worden 

Toch is Pieter Omtzigt optimistischer dan hij in lange tijd is geweest. “Het huidige politieke klimaat ervaar ik als zeer verfrissend.” Nu veel verschuift, nieuwe politieke leiders en een nieuw politiek landschap zich aandienen, liggen er voor de nieuwe Tweede Kamer kansen om de fundamentele rol van controleur van de regering weer op te pakken, voordat de coalitiekamerleden onder het juk gebonden worden, aldus Omtzigt. En dan wint de Tweede Kamer aan gezag.

Maar dat zal niet vanzelf gaan. In de Binnenhoflezing legt Omtzigt een aantal concrete opgaves neer, die vast een tip van de sluier vormen van zijn nieuwe politieke partij Nieuw Sociaal Contract. De rechtsstaat moet meer bescherming bieden, is een van Omtzigt’s speerpunten. Zo moeten mensen met een laag inkomen effectievere toegang krijgen tot het recht, en moet er een grondwettelijk hof komen. Ook de Tweede Kamer moet een grondrechtencommissie krijgen, zoals in veel andere landen al het geval is.

Laat de Kamer haar werk serieus nemen

Maar het begint met een Kamer die haar werk serieus neemt, allereerst tijdens de begrotingsbehandelingen die voor ons liggen en gelijk vallen met de wisseling van de wacht na de verkiezingen. Daardoor komt deze kerntaak van het parlement ernstig in het geding. Daarnaast heeft de regering voorgesteld om 12 belastingwetten gezamenlijk te behandelen, een absoluut record. De Kamer moet dit niet pikken, betoogt Omtzigt, en de ruimte nemen om deze zware dossiers adequaat te behandelen. Tot slot moet er een parlementaire enquête over corona komen. Nu de hoofdrolspelers van het politieke toneel verdwijnen, kan dat wellicht ook met minder politiek spektakel.

Het is maar een klein deel van Omtzigt’s politieke ambities, die hij in de komende tijd graag nader toelicht. Het liefst doet Omtzigt dat in diepgaande debatten en gesprekken met twee of drie personen over zaken als volkshuisvesting, bestaanszekerheid, migratie, klimaatbeleid, waarin de echte keuzes duidelijk worden.

 

Pieter Omtzigt is momenteel onafhankelijk Tweede Kamerlid en voert voor de komende verkiezingen de lijst aan van zijn nieuwe partij Nieuw Sociaal Contract. Eerder was hij jarenlang Kamerlid namens het CDA. Omtzigt speelde een cruciale rol in het boven water krijgen van de misstanden rondom de kinderopvangtoeslag. 

De hele Binnenhoflezing van Pieter Omtzigt kunt u hier teruglezen. NRC publiceerde een opinieartikel van Pieter Omtzigt op basis van zijn Binnenhoflezing.